Tikkun Olam is een bekend Joods gegeven, behalve dat het waarschijnlijk niet betekent wat u dénkt dat het betekent.
In 2012 sprak de toenmalige president Barack Obama in een toespraak voor AIPAC (het American Israel Public Affairs Committee) over “het concept van Tikkun Olam dat mijn leven heeft verrijkt en geleid.” *1
Het was niet de eerste keer dat hij de uitdrukking gebruikte, die hij, zoals hij uitlegde als kandidaat in een toespraak in 2008 (ook voor AIPAC), begreep als “een verbintenis die is ingebed in het Joodse geloof en de Joodse traditie: aan vrijheid en eerlijkheid; aan sociale rechtvaardigheid en gelijke kansen. Aan Tikkun Olam — de verplichting om deze wereld te herstellen.*2
Veel Amerikaanse Joden hebben een soortgelijke opvatting van de term en roepen deze aan wanneer ze spreken over een Joodse verantwoordelijkheid om de armen te helpen, het milieu te beschermen, de gemeenschap te versterken, immigrantenrechten te verdedigen en een groot aantal andere waardevolle doelen.
Maar is dat een nauwkeurige definitie van Tikkun Olam? Wat is de oorsprong van de term? Hoe wordt het begrepen in de Joodse traditie? En hoe is het geassocieerd met een politieke waarde als sociale rechtvaardigheid?
In dit artikel:
- Wat is Tikkun Olam?
- Tikkun Olam in de Talmoed
- Tikkun Olam in hedendaags gebruik
- Hoe het Joodse volk de wereld zal repareren
Wat is Tikkun Olam?
Vaak vertaald als “de wereld repareren of herstellen”, wordt de uitdrukking “Tikkun Olam” aangetroffen in de gebedsdiensten van de Hoge Feestdagen. Het is de gerundiumvorm van de uitdrukking, letakain olam (de wereld repareren/לתקן עולם), en verschijnt in de tweede alinea van een gebed genaamd Aleinu, dat deel uitmaakt van de Musaf, of “Aanvullende”, deel van de Rosh Hashanah- en Jom Kippoer-diensten. Aleinu werd later opgenomen in de dagelijkse liturgie,*3 en wordt tegenwoordig drie keer per dag gezegd aan het einde van elk van de drie dagelijkse diensten (het auteurschap ervan wordt toegeschreven aan de profeet en bijbelse figuur, Joshua).
In context luidt de volledige zin:
“Daarom stellen wij onze hoop op u, God, dat wij spoedig uw machtige pracht mogen zien, om gillulim van de aarde te verwijderen en valse goden volledig uit te roeien, om de wereld (לתקן עולם) te herstellen door Gods soevereiniteit (het koninkrijk van God).”
In het bijzonder is het gebed een smeekbede voor de dag waarop God:
Zijn “machtige pracht” zal tonen, wat een kabbalistische manier is om te zeggen dat in de toekomst zaken als lijden en de lange Joodse ballingschap eindelijk zin zullen krijgen
Gillulim verwijderen – het woord betekent letterlijk “mest”*4 – en betekent dat God de wereld zal ontdoen van lege afgoden, leugens en kwaad.
“Valse goden” afsnijden, wat in het Hebreeuws een verwijzing is naar de “vreemde goden in u”, en betekent dat God in de toekomst het ego zal tenietdoen.
Met andere woorden, Tikkun Olam vindt plaats op die dag dat de wereld zin krijgt, het kwaad wordt uitgeroeid en het ego wordt tenietgedaan. Op die dag zal God de wereld herstellen met de kracht van Zijn soevereiniteit.*5
”Tikkun Olam vindt plaats op de dag dat de logica terug is in de wereld, het kwaad is uitgeroeid en het ego is verdwenen.”
De voorwaarde voor God om de wereld te herstellen wordt genoemd in het eerste deel van het Aleinu-gebed, waarin elke Jood wordt opgeroepen om de realiteit van Gods almacht en eenheid te omarmen. Jodendom is een religie van persoonlijke verantwoordelijkheid, en je hebt een taak te vervullen. Zodra je je werk hebt gedaan – en leeft met de realiteit van God als de almachtige schepper, instandhouder en toezichthouder van het bestaan - zal God de wereld herstellen op de manieren die in Aleinu worden genoemd.
Tikkun Olam in de Talmoed
Tikkun Olam wordt ook genoemd in de Talmoed, in het traktaat dat handelt over de wetten van echtscheiding (Gittin). Het gebruik van de term is echter beperkt en verwijst naar specifieke bevelen die de wijzen van de Talmoed gaven om mensen te ontmoedigen om misbruik van elkaar te maken, of als een hulpmiddel om mazen in de wet te dichten die sommige mensen gebruikten om onder religieuze verplichtingen uit te komen.
Een beroemd voorbeeld is een zogenaamde “pruzbol”, een document dat een Joodse rechtbank de bevoegdheid geeft om namens een persoon leningbetalingen te innen.
Volgens de Thora (Deuteronomium 15:1-2): “Aan het einde van elke zeven jaar, zult u een kwijtscheldingsjaar (sabbatjaar) vieren. Het idee van het kwijtscheldingsjaar is dat elke schuldeiser elke schuld van zijn buurman en broer zal kwijtschelden (of annuleren).”
In de Talmoedische tijd ontdekten de wijzen dat mensen met de mogelijkheid om geld te lenen, dit niet deden aan het begin van het zevende jaar (het shmita/שמטה jaar in het Hebreeuws genoemd) uit angst om niet terugbetaald te worden. Ter wille van Tikkun Olam creëerden de wijzen de pruzbol (פרוסבול), wat volgens de belangrijke middeleeuwse commentator, Rashi (1040-1105), betekent “een reparatie voor zowel de rijken als de armen; de rijken zodat ze geen verlies lijden; en de armen, zodat deuren niet voor hen op slot gaan.”6 De pruzbol stond schuldeisers toe hun leningen over te dragen aan een Joodse rechtbank en hun schulden te innen ondanks de beperkingen van het sabbatjaar. Volgens de Talmoed wordt dat bevel beschouwd als “het repareren van de wereld.”
Tikkun Olam in hedendaags gebruik
Het Aleinu-gebed spreekt van “Gods soevereiniteit”, wat ook vertaald kan worden als “het koninkrijk van God”, en het was die verwijzing – of specifiek de zin “de wereld herstellen met het koninkrijk van God” – die ongeveer een eeuw geleden voor het eerst de aandacht trok van vroege progressieve Joden.7
Een idee dat teruggaat tot het midden van de 19e eeuw, het Sociale Evangelie, sloeg aan als een bezielend principe van progressief protestants denken. Het idee was dat voordat God Zijn koninkrijk op aarde zou vestigen, de mens eerst een eigen koninkrijk van God moest implementeren en in stand houden. En de mens deed dat politiek, via een ideaal dat “sociale rechtvaardigheid” werd genoemd.
Die Amerikaanse protestantse progressieven waren ongelooflijk effectief – en invloedrijk – en luidden een groot tijdperk van verandering in. Zij zijn de mensen die verantwoordelijk zijn voor zaken als de vijfdaagse werkweek, minimumloonwetten en Prohibition, het grondwetsamendement dat alcohol verbood.
Veel Joden omarmden ook het progressieve ideaal van sociale rechtvaardigheid en, geïnspireerd door het idealisme en de effectiviteit van het sociale evangelie, zochten ze een verwijzing naar een koninkrijk van God in hun eigen gebeden als een passende en uniek Joodse uitdrukking van dat ideaal. Ze vonden het in het Aleinu-gebed.
In de loop der jaren bleef de zin hangen, hoewel naarmate de tijden veranderden en het progressivisme een minder religieuze of meer seculiere inslag kreeg, de nadruk verschoof van het “koninkrijk van God” naar meer focus op het idee van “de wereld repareren”.
In de jaren 80 werd Michael Lerner, een redacteur en langdurig politiek activist, de persoon die het meest verantwoordelijk was voor het populariseren van Tikkun Olam als de go-to-term voor “Joodse sociale rechtvaardigheid”. Hij deed dat zowel door zijn activisme als door Tikkun, het tijdschrift dat hij in 1986 oprichtte met zijn toenmalige vrouw Nan Fink. Lerner bedacht ook de term “politiek van betekenis”, die de toekomstige presidentskandidaat Hillary Clinton later opnam als onderdeel van haar eigen politieke visie.
Hoe het Joodse volk de wereld zal repareren
Hoewel het traditionele begrip van Tikkun Olam verschilt van het hedendaagse gebruik, ontkent dat niet uw verantwoordelijkheid voor de mensheid. Joden hebben de missie om “een licht voor de naties” te zijn.
”Joden hebben de opdracht om ‘een licht voor de volken’ te zijn.”
Die uitdrukking komt uit het boek Jesaja 42:6: “Ik, God, heb u geroepen in gerechtigheid. Ik nam uw hand, schiep u en maakte u tot een kostbaar volk. [Om] een licht voor de naties te zijn.”
Maar dat licht zijn is niet vanzelfsprekend, hoewel er volgens de 19e-eeuwse geleerde, Rabbi Meir Leibush ben Yehiel Michel Wisser (bekend als de Malbim), naar wordt verwezen in een eerder vers in het boek Jesaja (2:3),8 “Vele volken zullen gaan en zeggen: ‘Kom, laten we opgaan naar de berg van God, naar de tempel van de God van Jakob, opdat Hij ons zijn wegen leert en wij in zijn paden wandelen.’ Want de Thora zal uit Sion voortkomen en het woord van God uit Jeruzalem.”
Volgens dat begrip kijkt de wereld naar het Joodse volk voor leiding. Als Jood wordt u bekeken, beoordeeld en aan een andere standaard gehouden. U zult anders zijn en er wordt van u verwacht dat u zich anders gedraagt. Dat lijkt misschien oneerlijk, maar het lijkt zo ontworpen te zijn: de wereld is wanhopig op zoek naar Joods leiderschap en van het Joodse volk wordt verwacht dat het het goede voorbeeld geeft.
Van het Joodse volk wordt niet verwacht dat ze preken of actief op zoek gaan naar bekeerlingen. Zoals hierboven opgemerkt met betrekking tot de eerste alinea van het Aleinu-gebed, verander je de wereld door je Jodendom te omarmen en je waarden na te leven. Als de geschiedenis een voorbeeld is, met name met betrekking tot die verlichtingsidealen die sommigen als “vanzelfsprekend” beschouwen, lijkt het al te werken.
Notities:
- Het volledige transcript van Obama’s toespraak is hier te vinden: https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2012/03/04/remarks-president-aipac-policy-conference-0
2. https://www.npr.org/2008/06/04/91150432/transcript-obamas-speech-at-aipac
3. Volgens de Iyun Tefilah (in de Otzar Tefilos) verschijnt Aleinu voor het eerst als onderdeel van de dagelijkse ochtenddienst in het 12e-eeuwse werk, de Machzor Vitry.
4. Zie de Iyun Tefilah, waar hij het ook garbage en refuse noemt
5. De Hebreeuwse naam van God die hier wordt gebruikt, verwijst naar hoe Hij de wereld schiep met de afmetingen en beperkingen die deze momenteel heeft.
6. Rashi over Gittin 36B/37A, let ook op, hij spelt het “proz/פרוז” met een zion (ז).
7. Dit gedeelte is een bewerking van het eerste hoofdstuk van het boek To Heal The World?, door Jonathan Neumann (2018)
8. Volgens de Malbim over Jesaja 42:6 is het “licht” in “licht voor de naties” de “Torah die uitgaat van Sion.”
Datum: 23 september
Auteur: Tzvi Gluckin
Beeld: Aish.com
