Familie van Joodse natuurkundige Benjamin Abeles, die als tiener op Kindertransport was en op zijn 80e een activist werd om vluchtelingen te helpen, schenkt archief aan Universiteit van Southampton
Het baanbrekende onderzoek van Benjamin Abeles hielp bij het aandrijven van de ruimtevaartuigen die werden gebruikt in enkele van NASA’s meest gedurfde interstellaire missies, waaronder het Voyager-programma dat Jupiter en Saturnus onderzocht.
Maar als tiener werd de beroemde Joodse natuurkundige gedwongen om het door de Nazi’s bezette Tsjecho-Slowakije te ontvluchten en bracht hij een deel van de Tweede Wereldoorlog door met klussen en wonen in schuilkelders in Londen.
Abeles’ leven en wetenschappelijke prestaties werden herdacht op een evenement op 13 juni aan de Universiteit van Southampton, in het zuiden van Engeland, waaraan zijn familie een schat aan foto’s, brieven en documenten heeft geschonken.
Abeles, die in december 2020 op 95-jarige leeftijd overleed, werkte 53 jaar als natuurkundige in New Jersey. Samen met George D. Cody ontwikkelde hij in zijn onderzoek voor de Radio Corporation of America de germanium-silicium legeringen die gebruikt worden in radio-isotopen thermo-elektrische generatoren, die ruimtevaartuigen en sondes van energie voorzien.
Dr. Charlie Ryan, universitair hoofddocent astronautica aan de Universiteit van Southampton, zei in een persverklaring dat het werk van Abeles “een zeer belangrijke invloed heeft gehad op de ruimteverkenning”.
“Hij hielp bij de ontwikkeling van een soort energiebron voor ruimtevaartuigen, waarbij radioactief afval wordt gebruikt om energie te produceren. Dit is de energiebron bij uitstek voor ruimtemissies waarbij het gebruik van zonnepanelen niet haalbaar is,” zei Ryan.
“Het is gebruikt bij enkele van de meest baanbrekende missies die ooit zijn gelanceerd, zoals de Voyager-sondes die het buitenste zonnestelsel en daarbuiten hebben verkend,” voegde hij eraan toe.
De technologie die Abeles hielp ontwikkelen wordt vandaag de dag nog steeds gebruikt voor de Perseverance rover die momenteel door NASA wordt gebruikt om Mars te verkennen.
Altijd een buitenstaander
Zoals de tweede vrouw van Abeles, Helen, uitlegde op het evenement van de Universiteit van Southampton, was een thema in het vroege verhaal van haar overleden man “meegesleurd worden door de getijden van de geschiedenis”.
Ben Abeles werd in 1925 in Wenen geboren als Bedrich Abeles uit een Oostenrijkse moeder, Selma, en een Tsjechische vader, Ernst. Hij bracht zijn vroege leven door in Polen, waar hij zich later herinnerde dat het geassimileerde gezin te maken kreeg met antisemitisme. Maar de gevolgen van de Grote Depressie dwongen zijn vader, een zakenman, om het gezin naar Praag te verhuizen, waar hij connecties had. Hoewel hij een hechte vriendenkring vormde, voelde de jonge Ben zich als Pools sprekende Jood toch een buitenstaander.
Ben Abeles with his second wife, Helen, in 2018.
(Courtesy Helen Abeles)
In maart 1939 was Abeles er getuige van hoe de Duitse troepen de Tsjechische hoofdstad bezetten. Vier maanden later zwaaiden zijn ouders hun zoon uit toen hij zich aansloot bij een Kindertransport naar Groot-Brittannië. Dankzij de reddingsactie konden 10.000 voornamelijk Joodse kinderen hun toevlucht zoeken in Groot-Brittannië, zij het onder strenge voorwaarden. Abeles oom Charles, die de borgsom van £50 betaalde die de Britse regering voor alle kinderen eiste, werd later samen met zijn familie in Auschwitz vermoord.
Abeles redde het niet op de kostschool in Engeland waar hij eerst naartoe werd gestuurd en bracht de eerste jaren van de oorlog door met werken in keukens en vaak wonen in schuilkelders van ondergrondse bunkers.
Hoewel veel kinderen in het Verenigd Koninkrijk in liefdevolle, zorgzame tehuizen terechtkwamen, leende het vrijwillige, grotendeels ongecontroleerde programma zich ook voor gevallen van onverschilligheid, uitbuiting en misbruik.
De behandeling van Abeles in het Verenigd Koninkrijk was dus “niet atypisch”, vertelde Tony Kushner, professor geschiedenis aan de Universiteit van Southampton, aan The Times of Israel. “Hij werd niet altijd met veel respect behandeld. Hij slaagde erin te overleven, wat getuigde van een enorme veerkracht als adolescent en jongeman die zijn eigen weg moest zoeken. Hij leefde een leven in de marge.”
In het begin was Abeles in staat om naar zijn familie in Praag te schrijven. Een korte brief in telegramstijl aan Ernst uit september 1941 in het archief luidt als volgt: “Ben gezond. Werk in de keuken. Met Stefan’s hulp misschien kleine snackbar openen. Veel liefs.”
Het belang van de brieven voor haar overleden man werd onderstreept door Helen Abeles. “Ben verhuisde veel tijdens de oorlog, maar al die tijd hield hij deze brieven bij zich. Dat vertelt ons hoe dierbaar ze voor hem waren,” zei ze in een persverklaring. “Ben zei altijd dat zijn ouders de echte helden waren. Zij waren de mensen die hem twee keer het leven gaven door de onmogelijke beslissing te nemen om hem met het Kindertransport mee te sturen.”
Een laatste bericht uit december 1941 via Rode Kruis formulieren bevatte het nieuws dat Abeles oudere zus, Mary, getrouwd was. Het archief bevat haar trouwfoto en andere familiefoto’s die teruggaan tot het einde van de 19e eeuw en die tijdens de oorlog door een christelijk familielid werden bewaard.
Maar na dat telegram bleef het stil. Abeles hoorde nooit meer iets van zijn ouders of zus. Later ontdekte hij dat ze samen met zijn zwager Jan waren omgekomen in het concentratiekamp Trawniki in Polen.
Wapenbroeders
In mei 1943, toen hij bijna 18 jaar was, meldde Abeles zich als grondwerktuigkundige bij het 311 (Tsjechoslowaakse) Squadron van de Royal Air Force. Het gaf de jongeman zowel het gevoel erbij te horen als de aanmoediging om zijn opleiding af te maken. Tegen de tijd dat de oorlog eindigde, had hij zijn schooldiploma gehaald.
Na de oorlog keerde Abeles terug naar Praag en toen hij ontdekte dat zijn beste vriend van school, Marcel Neumann, nog leefde, besloot hij niet terug te gaan naar Londen, waar een plaats op de universiteit op hem wachtte. In plaats daarvan behaalde hij een master in natuurkunde aan de Charles University.
Maar Abeles gesettelde en gelukkige bestaan, hij was praktisch geadopteerd door de familie Neumann, zou opnieuw verstoord worden door politieke onrust toen de communisten in 1948 de macht grepen. Toenemend antisemitisme en de angst dat hij een doelwit zou kunnen worden vanwege zijn banden met het Westen brachten Abeles ertoe om naar Israël te emigreren, waar hij zijn doctoraat behaalde aan de Hebreeuwse Universiteit.
Abeles tijd in de jonge Joodse staat bleek echter van korte duur: hij worstelde met het leren van een nieuwe taal en kon niet tegen de extreme hitte. In 1956 vertrok hij naar New Jersey.
De naoorlogse reis van Abeles, van het Verenigd Koninkrijk naar Praag, Israël en vervolgens de Verenigde Staten, was “merkwaardig”, zei Kushner, maar niet “atypisch voor de merkwaardige routes die veel Kinder namen”. Waarschijnlijk minder dan de helft van de kindvluchtelingen bleef bijvoorbeeld in Groot-Brittannië, wat “niet toevallig was omdat Groot-Brittannië werd gezien als een tijdelijke vestigingsplaats voor hen,” zei hij.
Twee jaar na aankomst in de VS ontmoette Abeles zijn eerste vrouw, Ann, een vluchtelinge uit Wenen. Het koppel kreeg drie kinderen en bleef getrouwd tot Ann in 2007 overleed.
In een overlijdensbericht van maart 2021 herinnerde zijn zoon David zich het volgende: “Papa genoot ervan om het buitenleven te verkennen, en tijdens zware sneeuwval in New Jersey haalde hij onze langlaufski’s tevoorschijn. Ik volgde hem dan door de straten en probeerde hem bij te houden.”
Hij vervolgde: “Een fervent liefhebber van wandelen en bergen, met zijn baret, vervallen laarzen en zijn eeuwige buitenstaandersmentaliteit en humor was hij voor mij Charlie Chaplin redux.”
Abeles ontmoette zijn tweede vrouw, Helen, het jaar daarop en besloot op 83-jarige leeftijd naar Groot-Brittannië te verhuizen om bij haar te wonen. Hij keerde in 2009 terug naar Groot-Brittannië, bijna op de dag af 70 jaar nadat hij als tiener uit Praag aankwam.
Activisme aan het eind van zijn leven
Later in zijn leven gingen Abeles gedachten vaak uit naar het lijden dat zijn familie had doorstaan tijdens de Holocaust, zei zijn weduwe tijdens het evenement. Hij vertelde haar dat hij er elke dag aan dacht.
Naast deze aangrijpende ervaring, zei Helen Abeles, was de impact van het Kindertransport op haar overleden man diepgaand.
“De immense opoffering van zijn ouders door hem weg te sturen, dreef de tot dan toe slechte student en moeilijke tiener ertoe om iets van zichzelf te maken,” zei ze. “Dankzij deze gedrevenheid kon de wereld profiteren van zijn en George Cody’s generator voor ruimteverkenning.”
Het vormde ook zijn houding ten opzichte van migranten en vluchtelingen, denkt Helen Abeles.
“De ervaringen als vluchteling en migrant en de persoonlijke nabijheid van de gruwelen van raciale vervolging gaven Ben een groot sociaal geweten en het in twijfel trekken van onderdrukkende politieke standpunten,” zei ze.
In het Verenigd Koninkrijk deed hij vrijwilligerswerk als vertaler voor pas aangekomen Roma-families uit Slowakije en voerde hij samen met liefdadigheidsinstellingen campagne voor veilige legale routes naar Groot-Brittannië voor jonge vluchtelingen.
De familie van Abeles heeft zijn archief geschonken aan de Archives and Special Collections van de Universiteit van Southampton, waar het Anglo-Joods Archief is ondergebracht. Het is een van de grootste Joodse archieven in West-Europa en bevat meer dan 4 miljoen items.
Het archief omspant het leven van Abeles: onder de items bevinden zich het label dat om zijn nek werd gedaan toen hij aan boord ging van het Kindertransport en de Stuart Ballantine Medal van het Franklin Institute in de VS die hem 60 jaar later werd toegekend als erkenning voor zijn wetenschappelijk onderzoek naar de thermo-elektrische generator die de mensheid in staat stelde om de ruimte te verkennen.
Het is begrijpelijk, zei Kushner, dat de levens van bekende vluchtelingen zoals Abeles worden gebruikt als voorbeeld van wat migranten bijdragen aan hun nieuwe thuislanden. Maar, waarschuwt hij, dat mag niet de enige reden zijn waarom landen mensen opnemen die op de vlucht zijn voor vervolging.
“Vluchtelingen zijn er in alle soorten en maten. De meesten leiden een heel rustig, gewoon leven”, zegt hij. “Er is enig bewijs dat vluchtelingen de neiging hebben om te veel te presteren in de zin dat ze een nieuw leven voor zichzelf moeten opbouwen, dat ze heel graag willen integreren en deel uitmaken van de samenleving en daarom is hun bijdrage soms buiten proportie.”
Maar Kushner zei: “Dat is niet de reden om het te doen. We moeten het niet van elke vluchteling verwachten. Waar het op neerkomt is dat we ze opnemen omdat dat het juiste is om te doen. Al het andere is een bijkomstigheid.”
_________________________________________________________
Bronvermelding:
Datum:
13-7-2023
Auteur:
Robert Philpot
Beeld:
Ben Abeles, photographed in 2008 in front of the Kindertransport memorial at the Liverpool Street station in London, where the children arrived after boarding the train in Harwich. (Courtesy of Helen Abeles)
Website:
www.timesofisrael.com
